چرخش هویت اقتصادی طلا؛ از زیور تا پسانداز
با تداوم تورم سالانه در چند سال اخیر و نوسان قیمت ارز، خانوارهای ایرانی برای حفظ ارزش سرمایه خود به سمت بازار طلا روی آوردند. اگرچه خرید طلا به عنوان سرمایه خانواده ریشه در فرهنگ ایرانیان دارد، طبق گزارش سالانه ۱۴۰۳ بازار، پلتفرمهای خرید و فروش آنلاین طلا در سال ۱۴۰۳ ، در مجموع یک میلیون بار جستجو شده و ۴ میلیون نصب گرفتهاند. بدین ترتیب به نظر میرسد رفتار خرید طلا در ایران تغییر کرده و از خرید زیورآلات و جواهرات به سمت سکه گرمی رفته است. در این گزارش تلاش میکنیم تا با آمار و ارقام نشان دهیم هویت اقتصادی طلا در سال ۱۴۰۳ چگونه تغییر کرده است و این تغییر در مورد زنان چگونه بوده است؟
هویتهای چندگانه اقتصادی طلا
از دیرباز خرید طلا به عنوان زیورآلات در ایران و برخی کشورهای آسیایی مانند هند و ترکیه نه تنها هویتی مصرفی داشته است بلکه به عنوان ابزار بقا، پسانداز خانوادگی و بیمه غیررسمی عمدتا در مالکیت زنان بوده است. با اینحال طلا به عنوان زیورآلات تنها هویت اقتصادی آن نیست و با تغییر هویت اقتصادی، مالکیت آن نیز تغییر میکند.
به طور کلی طلای فیزیکی خرد (جواهرات) بیشتر پسانداز خانوارها است. طبقه متوسط و متوسطِ روبهبالا، تمایل به جواهرات بهعنوان پسانداز و شمش و سکه طلا بهعنوان سرمایه دارند و طبقات پایینتر، خریدهای خرد (گرمها یا قطعات کوچک) را بهعنوان پسانداز احتیاطی مدنظر قرار میدهند.
اما صندوقهای مبتنی بر طلا که نسخه کاغذی سرمایهگذاری در طلا است و قراردادهای مشتقه (فیوچرزآپشن) عمدتا توسط سرمایهگذاران مالی (نه خانوار) دنبال میشوند. در واقع سرمایهگذاران خرد و نهادی و بانکها و بانکهای مرکزی هنگام بیثباتی مالی سراغ بازار صندوقهای طلا میروند.
رفتار کشورهای با درآمد بالا و درآمد متوسط در خرید طلا
بر اساس پژوهشها، مکانیزم خرید طلا در کشورهای با درآمد متوسط بدینگونه است که تقاضای جواهرات و سکه و شمش با هم رابطه مثبت دارند. یعنی وقتی مردم جواهر بیشتر میخرند، همزمان سکه و شمش هم بیشتر میخرند و هر دوی اینها در راستای حفظ ارزش پول و «امنیت اقتصادی» هستند. اما در کشورهای با درآمد بالا این رابطه وجود ندارد. یعنی کسی که جواهر میخرد، الزاماً کسی نیست که سکه و شمش سرمایهگذاری میخرد. زیرا جواهر برای مصرف و سکه و شمش برای سرمایهگذاری حرفهای مدنظر قرار میگیرد.
همچنین در کشورهای با درآمد متوسط، تقاضای جواهرات با افزایش قیمت طلا کاهش پیدا میکند. ولی در کشورهای ثروتمند، قیمت طلا روی تقاضای جواهر اثر منفی قابلتوجهی ندارد.
در کشورهای با درآمد بالا، تقاضای شمش و سکه وقتی «ریسک جهانی» بالا میرود (مثلاً بحران، جنگ، سقوط بورس) به عنوان یک رفتار مالی افزایش پیدا میکند اما در کشورهای با درآمد متوسط، این واکنش دیده نمیشود.
رفتار خرید طلا در ایران
برخلاف نتایج این پژوهش، ایران طبق نرمال رفتار کشورهای با درآمد متوسط عمل نمیکند. بر اساس گزارش (World Gold Council) ایران در نیمه اول ۲۰۲۳ یکی از محرکهای اصلی افزایش «سرمایهگذاری فیزیکی» بوده است. همچنین در این سال تقاضای سکه و شمش در ایران به ۱۲ تن رسید که ۶۶٪ بیشتر از سال قبل بود و ایران را در فهرست ۵ بازار بزرگ جهان قرار داد. در ۲۰۲۵ در حالی که تقاضای جواهراتِ بخش بزرگی از بازارهای منطقهای کاهش نشان میداد، ایران «استثنا» بود و رشد یگانهای در تقاضای جواهرات گزارش شد. به همراه این رشد شاهد سرمایهگذاری سکه و شمش نیز بودهایم. تحلیلهای این گزارش تاکید میکند برخلاف بازارهای توسعهیافته (که رفتار سرمایهگذاری فیزیکی گاهی نسبت مستقیم به شاخصهای جهانی نشان میدهد)، در ایران محرکهایی مثل نوسان ریال، تورم، محدودیتهای ارزی و تنش سیاسی نقش اول را در رفتار خرید طلا بازی میکنند.
چه کسی از فرصتهای جدید بازار طلا در ایران استفاده کرد؟
با توجه به ایجاد فرصتهای جدید در بازار طلا در ایران، اپلیکیشنهای «پلتفرمهای خرید و فروش آنلاین طلا» در سال ۱۴۰۳ سربرآوردند و این بازار پر رونق جدید را تصاحب کردند. بر اساس گزارش بازار در دستهبندی پلتفرمهای خرید و فروش آنلاین طلا در سال ۱۴۰۳ ،«میلی، طلاسی، طلاین و بانکت» چهار برنامه برتر در این دستهبندی بودند که همگی در ۱۴۰۳ متولد شدند و رد و اثری از آ نها در ۱۴۰۲ نیست. روند استفاده از اپلیکیشنهای طلای آنلاین در سال ۱۴۰۳ ادامهدار بوده است به طوریکه مثلا رشد کاربران در اپلیکیشن طلاین ۲۴ برابر شد ونرخ رشد کاربران جهش ۱۸ برابری داشت. همچنین حجم معاملات در سال ۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲ در این اپلیکیشن ۱۵ برابر افزایش داشته است.
خروج طلا از دستان زنان به حسابهای کاربری
با بالا رفتن قیمت طلا در ایران، خریداری یک انگشتر یا گوشواره برای زنان با سختی روبه رو شد. با وجود تنوع مدلهای زیورآلات و ساخت نمونههای سبکتر، به دلیل بالا بودن اجرت طلای زینتی، اقبال به اپلیکیشنهای خرید و فروش طلا که طلا را به میزان دلخواه و قیمت پایین ارائه میدهد، بیشتر شده است. میلی گزارش میکند میانگین هر خرید طلا توسط کاربران زن در میلی حدود ۷ میلیون تومان برآورد شده است. بنابراین به نظر میرسد استفاده از این اپلیکیشنها جایگزین قابل تاملی برای زنان باشد. بر اساس گزارش «میلی»، بیش از ۴ میلیون کاربر زن در این پلتفرم فعال هستند و مجموع معاملات ثبتشده توسط این کاربران بیش از ۳ تن طلا است یعنی سهم آنها از پسانداز طلا در میلی به ۳۳ درصد میرسد. میلی مدعی است میانگین درآمد ماهانه کاربران زن حدود ۲۶ میلیون و ۳۲۰ هزار تومان است و آنها به طور متوسط ۲۵ درصد از درآمد خود را پسانداز میکنند. با این وجود سوالی که میتوان پرسید این است که اگر طلا به جای گردنبند و النگو شدن، تبدیل به طلای گرمی شود، تا چه میزان تحت مالکیت زنان باقی خواهد ماند؟ آیا فروش طلای گرمی نیز مانند زیورآلات زنانه بخشی از سرمایه زن به حساب میآید که با هدف مشخصی به فروش رسیده است؟ یا طلای گرمی به دلیل ماهیت سرمایهای که دارد بهره کمتری از مالکیت زنانه میبرد؟ تامل در این سوالات پیش از وقوع پیامدهای اجتماعی این تغییر الگوی خرید طلا توسط زنان، ضروری است.
