اقتصاد گیگ و آمار در ایران

«کار جوهر آدمی/مرد است» این جمله‌ی ساده را که بارها شنیده‌‌ایم، نمونه‌های زیادی در زبان و فرهنگ ما دارد. این مثل‌های ساده به آسانی نسبت شغل (کار) و انسان را در فرهنگ و حافظه تاریخی ما نشان می‌دهد. وقتی در کودکی از ما پرسیده می‌شد «بزرگ که شدی می‌خواهی چه کاره شوی»، ما با آن جواب‌های عموما کلیشه‌ای اهمیت این سوال را احتمالا متوجه نمی‌شدیم؛ در واقع انگار آینده و سرنوشت ما به عنوان یک کودک با شغل ما معنا و تصویر می‌شد. و ما که در جواب این سوال سوداهای کوچک و بزرگی داشتیم، احتمالا اساسا درکی از مفهوم نبودن کار و «بیکاری» نداشتیم.

تغییر در مفهوم شغل برای نسل Z

اما تعریف شغل چیست؟ به نظر ما شاغل چه کسی است؟ احتمالا پاسخ به این سوال هیچ گاه به اندازه امروز دچار تحول نبوده است. انسان از طریق تکنولوژی مفهوم مکان، موضوع و نقش‌های شغلی را متحول کرده و به مرور دست کم در ذهن جویدگان کار در نسل Z به شدت دستخوش تغییرات اساسی شده است.

تجربه‌های امروزی شغل با سرعت روز افزونی از تصویرهای شغل سنتی ۸ ساعت کار در روز در یک کارگاه یا اداره یا شیفت‌های کار در کارخانه‌ها و فروشگاه‌ها در حال تغییر است. فناوری، اینترنت و گسترش اقتصاد گیگ و سبک زندگی انسان معاصر، اشکال و شرایط متفاوت و جدیدی از شغل پیش‌ِروی ما قرار داده است. مشاغلی که اگر بخواهیم با یک ویژگی توصیف‌شان کنیم آزادی و انعطاف بیشتر است. آزادکاری¹، دورکاری² و کار قراردادی، مصادیقی از وضعیت‌های جدید شغلی است. این وضعیت از شکل‌گیری الگوی شغلی مشخص و یک دست جلوگیری کرده و به شاغلین اجازه می‌دهد بنا به شرایط، اولویت و علایق خود با کارفرما یا کارفرمایان مذاکره و چانه زنی کنند.

این روزها بیش از گذشته می‌توانیم ساعات کاری خود را انتخاب کنیم، نرخ دستمزد و شکل دریافت آن را تعیین کنیم و حتی تصمیم بگیریم که کدام پروژه را انجام دهیم. در واقع ما بیش از پیش بر مسیر شغلی خود کنترل، چشم انداز متفاوتی از فرصت‌های شغلی و درک جدیدی از مفهوم و مصادیق شغل داریم.

تاثیر تصور ذهنی از شغل بر مهاجرت و بیکاری

نکته همین جاست؛ تصور ذهنی ما از شغل و موقعیت‌های شغلی مطلوب و تاثیر آن بر مناسبات بازار کار و آمار.

وقتی ارزش‌های ما برای تعیین شاخص‌های شغل مطلوب تغییر کند بر انتخاب‌های عینی ما درباره شغل تاثیر می‌گذارد. برای مثال اگر فرصت‌های خالی شغلی وجود داشته اما شرایط و دستمزدهای آن با وضع مطلوب ما جویندگان کار فاصله جدی داشته باشد یعنی موقعیت شغلی پیشنهاد شده انتظارات شغلی ما را تأمین نکند، دور از انتظار نیست که ترجیح دهیم برای پیدا کردن شغل مطلوب منتظر بمانیم. این موقعیت درباره تصویر ذهنی از مطلوبیت‌های شغلی و شغل ما را به سوی دیگر سکه‌ی اشتغال یعنی بیکاری می‌رساند.

پر واضح است که تعریف اشتغال و بیکاری نسبت در هم تنیده‌ای با هم دارند. وقتی افراد شغلی را که با استانداردها و مطلوبیت‌هایشان انطباق نسبی داشته باشد را نیابند، و در مجموع هزینه‌های بیکاری را از هزینه‌های کار کردن کمتر ارزیابی کنند در نهایت به خیل بیکاران جامعه اضافه می‌شوند حتی اگر گزارش‌ها و تریبون‌ها بگویند که موقعیت‌های شغلی خالی وجود دارد. این وضعیت به ویژه در میان جویندگان کار در نسل Z دیده می‌شود که در معرض فرصت شغلی قرار دارند اما چون با تعریف و انتظارات شغلی آنان همخوانی مورد نظر را ندارد در نهایت بیکاری را ترجیح می‌دهند. از این منظر بیراه نخواهد بود اگر انتظار رشد روز افزون آمار بیکاری در کشور و یا مهاجرت جویندگان کار برای رسیدن به شغل مطلوب را داشته باشیم.

تعریف ناکارآمد شغل در آمارها

در این میان موضوع «آمار» بیکاری در ایران هم نکته قابل توجهی در خود دارد. مرکز آمار؛ اشتغال را چنین تعریف می‌کند: «افراد ۱۰ ساله و بیشتر (حداقل سن تعیین شده) که در هفته‌ی تقویمی قبل از هفته‌ی آمارگیری (هفته‌ی مرجع) طبق تعریف کار، حداقل یک ساعت کار کرده‌اند و یا به دلایلی، به طور موقت کار را ترک کرده باشند.» تعریف کار مورد اشاره در مرکز آمار چیست؟ «هر فعالیت اقتصادی فکری یا بدنی است که به منظور کسب درآمد (نقدی و یا غیرنقدی) صورت پذیرد و هدف آن تولید کالا یا ارائه خدمت است.»

وقتی تعریف اشتغال چنین بسیط بوده و دربرگیرندگی بالایی داشته باشد در حالیکه افراد به نحو روز افزونی به کارهای ساعتی، دورکاری و … اشتغال داشته باشند، آمارهای بیکاری بیش از پیش کاذب تولید می‌شود و بازتاب واقعی وضعیت اشتغال و تقاضای کار در جامعه نیستند. چرا که در گذشته بیش امروز افراد یا با الگوی 8 ساعت کار روزانه، مشغول به کار بودند و یا هیچ کاری نداشته و بیکار بودند. اما در شرایط فعلی افراد بیشتری در هفته تنها چند ساعت کار می‌کنند در حالیکه جویای کار نیز هستند.

این تعریف بسیط مرکز آمار از شاغل بودن پیش از این نیز همواره مورد نقد بوده که نمیتواند بازتاب دهنده وضعیت بیکاری واقعی باشد اما در شرایط فعلی و با تغییر شرایط کار و تعریف کار مطلوب به ویژه در ذهن، جوانان بیش از پیش ناکارآمد بوده و می‌تواند همه را دچار خطا کند.