نوآوری در برزخ
در سالهای آغازین دهه‌ی نود شمسی و همزمان با روی کار آمدن دولت یازدهم و تغییر رویکرد نسبت به اقتصاد دانش‌بنیان، فضای نسبتاً مساعدی برای رشد کسب‌وکارهای نوآورانه در ایران شکل گرفت. در همین سال‌ها معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به ایجاد پارک‌های فناوری، مراکز رشد و حمایت از شرکت‌های نوپا پرداخت. بر اساس آمارهای رسمی مراکز معتبر داخلی، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران از حدود سه‌هزار در سال ۱۳۹۵ (2016) به بیش از هشت‌هزار تا سال ۱۴۰۱ (2023) رسید؛ رشدی تقریباً سه‌برابری که نشان‌دهنده شکل‌گیری یک زیست‌بوم تازه بود.
میزان ارزش‌گذاری دیجی‌کالا و کافه‌بازار
در همین دوره بود که استارتاپ‌هایی چون دیجی‌کالا و کافه‌بازار به نمادهای این اکوسیستم بدل شدند. بنا بر ارزش‌گذاری اکونومیست ، دیجی‌کالا در سال ۱۳۹۳ (2014) حدود ۱۵۰ میلیون دلار ارزش‌گذاری شد و تنها یک سال بعد در پایان ۱۳۹۴ (2015) ارزش آن به حدود ۵۰۰ میلیون دلار رسید. این جهش سه‌برابری در فاصله‌ای کوتاه نشانه‌ای از ظرفیت بالای بازار حوزه تحول دیجیتال ایران بود. کافه‌بازار نیز در سال ۱۳۹۸ (2019) با بیش از ۴۰ میلیون کاربر فعال، ارزش‌گذاری معادل ۳۸۰ میلیون یورو را تجربه کرد. بسیاری از نیازهای داخلی کشور با فعالیت همین شرکت‌ها عملاً خلأ ناشی از محدودیت‌های بین‌المللی را پر کردند.
وضعیت سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی در شرکت‌های نوپا
انتخاب دونالد ترامپ و خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ (May 2018) آغازگر دوره‌ای تازه برای اقتصاد ایران و اکوسیستم فناوری بود. طی سالهای بعدی ارزش ریال به شدت سقوط کرد و فضای سرمایه‌گذاری خارجی به‌کلی منجمد شد. شرکت‌های نوپا که تازه در حال تجربه رشد بودند، با افزایش هزینه‌های واردات تجهیزات، مشکلات تبادل مالی و کاهش دسترسی به سرمایه مواجه شدند.
با این حال، جریان سرمایه‌گذاری داخلی همچنان ادامه داشت. «حرکت اول» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سرمایه‌گذاران خطرپذیر کشور، پرتفوی متشکل از ۳۲ استارتاپ و سه صندوق زیرشاخه را در سال ۱۴۰۴ (2025) حدود ۳.۵ تریلیون تومان ارزش‌گذاری کرده است و فروش سالانه این پرتفوی را بیش از ۱۲۰ تریلیون تومان اعلام کرده است (به گزارش «شنبه‌مگ»)
تاثیر ریسک‌های امنیتی و سیاسی بر کسب و کارها
اگرچه تحریم‌ها فشار سنگینی وارد کردند، اما آنچه به تازگی بیش از هر زمانی سایه‌ی سنگینی بر اکوسیستم نوآوری و فناوری ایران ایجاده کرده است، مداخله‌های امنیتی است. نمونه شاخص آن پلتفرم «دیوار» بود. به گزارش روزنامه «واشنگتن‌پست»، در سال ۱۴۰۴ (2025) نهادهای امنیتی مانع عرضه این پلتفرم در بورس شده و شرط کنار رفتن مدیرعامل، حسام آرماندهی، را برای صدور مجوز مطرح کردند. چنین اقداماتی پیامی روشن برای سرمایه‌گذاران داشت: فضای نوآوری ایران علاوه بر ریسک اقتصادی، با ریسک سیاسی و امنیتی نیز مواجه است. همین رویکرد موجب بسیاری تصمیمات سرمایه‌گذاران خطرپذیر و حتی سرمایه‌گذاران فرشته (Angel Investors) از حضور در پروژه‌های قبلی و جدید خواهد بود.
در همین دوره جمع بزرگی از فعالان اصلی استارتاپی در نامه‌ای سرگشاده خواستار تغییر نگاه امنیتی به این حوزه شدند؛ نامه‌ای که به گزارش «فیلترواچ»، نشانه‌ای از بی‌اعتمادی روزافزون فعالان به ساختارهای حاکمیتی بود.
وضعیت اکوسیستم نوآوری در ایران
عدد دقیقی از تعداد استارت‌آپ‌های ایران موجود نیست، اما برآورد می‌شود بیش از ۶۰۰۰ استارتاپ و حدود ۴۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان در ایران فعال‌اند. ایران بین ۴۰ تا ۵۰ پارک فناوری و چندصد مرکز رشد دارد. برآوردهای مختلف درآمد بازار نرم‌افزار ایران در سال ۱۴۰۴ (2025) حدود ۷.۴۶ میلیارد دلار برآورد شده و انتظار می‌رود تا سال ۱۴۰۹ (2030) با نرخ رشد سالانه ۳.۹۳ درصد به بیش از ۹ میلیارد دلار برسد. این ارقام نشان می‌دهد که علی‌رغم فشارها، بازار داخلی همچنان ظرفیت رشد دارد.
از سوی دیگر، حوزه هوش مصنوعی به یکی از جذاب‌ترین شاخه‌های نوآوری بدل شده است. ایران در لیست پنج کشور منطقه از نظر تعداد توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی و تعداد شرکت‌های فعال در این حوزه است.
آینده‌ای معلق و ناپایدار
چشم‌انداز پیش روی اکوسیستم فناوری ایران را می‌توان در دو سناریو ترسیم کرد. در سناریوی خوش‌بینانه، دولت با کاهش مداخلات امنیتی، ایجاد چارچوب‌های شفاف برای عرضه عمومی استارتاپ‌ها در بورس، و بهبود دسترسی به سرمایه، می‌تواند بستر بازگشت به مسیر رشد سالهای ۱۳۹۲–۱۳۹۶ را فراهم کند.
اما با تداوم فشارهای سیاسی و امنیتی همراه با بحران اقتصادی می‌تواند به رکود جدی منجر شود. طبق نظرسنجی شرکت کوئرا در گزارش دیجیاتو بیش از ۴۰ درصد برنامه‌نویسان ایرانی تمایل به مهاجرت دارند و این مهاجرت نیروی انسانی متخصص می‌تواند اکوسیستم نوآوری کشور را با کمبود جدی سرمایه انسانی مواجه کند. موج مهاجرت که در سالهای گذشته بیشتر در سطح نیروی انسانی متخصص دیده می‌شد، حالا به خودِ کسب‌وکارها هم سرایت کرده است. بسیاری از استارتاپ‌ها و تیم‌های نوآور، به دلیل بی‌ثباتی اقتصادی و فشارهای نظارتی، ترجیح داده‌اند فعالیت‌های خود را به کشورهای همسایه یا بازارهای خارجی منتقل کنند. این روند نه تنها باعث خروج فعالان و متخصصین این حوزه، بلکه منجر به خروج دارایی‌های فناورانه، شبکه‌های بازار و سرمایه‌های اجتماعی از ایران شده است. نتیجه آن، کاهش ارزش کلی اکوسیستم نوآوری کشور و تضعیف قدرت رقابتی آن در مقایسه با منطقه است؛ به‌گونه‌ای که به‌جای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، شاهد مهاجرت سرمایه و دانش بومی به بیرون از مرزها هستیم.
چه خواهد شد؟
داستان اکوسیستم فناوری ایران در دهه گذشته، روایتی از امید، رشد، فشار و تردید است. از روزهای دیجی‌کالا و کافه‌بازار تا بحران‌های ناشی از تحریم و مداخلات امنیتی، این اکوسیستم راهی پر فراز و نشیب پیموده است. آینده آن بسته به تصمیمات امروز سیاست‌گذاران و توانایی در بازسازی اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است. اگر اصلاحات ساختاری و رویکرد حمایتی جدی دنبال نشود، احتمالاً ارزش استارتاپ‌های ایرانی هرگز به سطح اوج دهه نود باز نخواهد گشت؛ اما اگر مسیر شفافیت، سرمایه‌گذاری هدفمند و احترام به قواعد بازار دنبال شود، چشم‌انداز بازگشت به ارزش‌گذاری‌های میلیارددلاری و حضور در بازارهای جهانی همچنان دور از دسترس نخواهد بود.
