قایق‌های کوچک واژگون‌شده از موج‌های بلند

حملۀ نظامی اسرائیل به ایران نه تنها به جان‌ها، ساختمان‌ها و زیرساخت‌های ایران آسیب رساند بلکه به کسب و کارها  نیز صدمه وارد کرد. با این حال همگی کسب و کارها به یک میزان صدمه ندیدند. کسب و کارهای بزرگ نه تنها در دورۀ دوازده روز جنگ ضرر کمتری کردند بلکه در دورۀ پس از جنگ نیز زودتر سرپا شدند. درحالیکه به کسب و کارهای کوچک و متوسط آسیب بیشتری وارد شد و این آسیب پس از جنگ نیز با تاخیر بیشتری ترمیم شده است.

کاهش نقدینگی 50 درصدی دو سوم کسب و کارهای کوچک

کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (MSMEs) نسبت به شرکت‌های بزرگ هنگام بروز بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مانند (شوک‌های چرخه اقتصادی، فجایع طبیعی و همه‌گیری‌ها (مثل کرونا)، و روندهای تغییر بازار مثلاً فناوری یا جهانی شدن) معمولاً آسیب بیشتری می‌بینند. 

در ایران 8% از کسب و کارها کوچک و متوسط محسوب می‌شوند. ایران تلنت و اتاق بازرگانی تهران در یک مطالعه آماری تاثیر جنگ 12روزه را بر کسب و کارها بررسی کرد. این مطالعه نشان داده است که عموم فعالیت های اقتصادی کشور در دروه جنگ مختل شده هر چند که میزان و شدت تاثیر جنگ برای همه بخش ها و گروه ها یکسان نبوده است. 

درحالیکه 90 درصد کسب وکارها در دوره جنگ دچار «افت تولید» یا «توقف تولید» شدند، تاثیر جنگ بر کاهش درآمد شرکت های کوچک بیشتر بوده است به نحوی که ۶۳ درصد این بنگاه ها حداقل ۵۰ درصد «کاهش نقدینگی» داشته اند. در مقایسه کاهش نقدینگی در ۴۷ درصد شرکت های بزرگ، بیش از ۵۰ درصد بوده است. بنابراین بحران جنگ اگرچه بر تمامی بنگاه ها اثر گذاشته، اما فشار آن بر شرکت های کوچک شدیدتر و مستقیم تر بوده است.

زیان مستقیم ناشی از هزینه توقف، خسارت فیزیکی و جابجایی در مدت ۱۲ روز جنگ نیز در مورد کسب و کارهای کوچک و متوسط چشـم گیر بوده اسـت. به طوری که ۴۱ ٪ از کسب وکارهای کوچک متحمل بیش از ۱ میلیارد تومان، ۳۱ ٪ از کسب وکارهای متوسط متحمل بیش از ۱۰ میلیارد تومان و ۲۹ ٪ از کسـب وکارهای بـزرگ متحمـل بیـش از ۱۰۰ میلیـارد تومان ضرر شده اند. در مقابل، شرکت های بزرگ و متوسط توان بیشتری در تاب آوری داشته اند.

این وضعیت فقط در دورۀ جنگ حاکم نبوده است و پس از جنگ نیز ادامه دارد. درحالیکه ۷۴ درصد شرکت ها تولیدشان پس از جنگ نسبت به قبل از جنگ، دچار کاهش شده است، بازگشت به وضعیت عادی در پساجنگ برای کسب وکارهای کوچک دشوارتر است به نحوی که ۶۰ ٪ درصد از کسب وکارهای کوچک و متوسط همچنان با کاهش ظرفیت تولیدی بیش از ۲۰ درصد نسبت به پیش از شروع جنگ مواجه هستند.

چرا کسب و کارهای کوچک و متوسط در بحران‌ها آسیب‌پذیرترند؟

بر اساس گزارش «چارچوب حمایت از کسب‌وکارهای کوچک در کشورهای در حال توسعه برای مقابله با بحران‌ها» (انتشار: حوالی سال ۲۰۲۱ توسط سازمان بین‌المللی کار/I LO) علت‌های اصلی آسیب‌پذیری کسب و کارهای کوچک و متوسط :

1. دسترسی محدود به تأمین مالی: شرکت‌های بزرگ معمولاً اعتبار بانکی، سرمایه‌گذاران و بازار سهام دارند. اما MSMEs اغلب به وام‌های خرد یا پس‌انداز شخصی وابسته‌اند. در بحران (مثل کرونا یا تورم شدید)، بانک‌ها سخت‌گیرتر می‌شوند و MSMEs توان ارائه وثیقه ندارند. بدین ترتیب سریع‌تر دچار کمبود نقدینگی می‌شوند و ممکن است نتوانند حتی هزینه‌های روزانه (اجاره، حقوق کارگر) را بپردازند.
2. بازار محدود و ضعف در زنجیره تأمین: در بحران‌ها (مثل جنگ، تحریم، یا افزایش هزینه واردات)، مواد اولیه کمیاب یا گران می‌شود. شرکت‌های بزرگ اغلب قراردادهای بلندمدت و تنوع تأمین‌کننده دارند. درحالیکه  MSMEs معمولاً فقط یک یا دو منبع تأمین دارند، بنابراین سریع‌تر دچار اختلال می‌شوند.
3. وابستگی شدید به جریان نقدی روزانه: کسب‌وکارهای کوچک معمولاً حاشیه سود کمی دارند و برای بقا به فروش روزانه متکی‌اند بنابراین توانِ پایینی در مدیریت جریان نقدینگی دارند و هر توقف در فروش (مثل قرنطینه، بسته‌شدن بازار، یا اختلال زنجیره تأمین) به سرعت آن‌ها را فلج می‌کند. درحالیکه شرکت‌های بزرگ معمولاً ذخایر مالی و امکان دریافت تسهیلات بیشتری دارند.
4. محدودیت‌های فناوری و دیجیتال: در بحران کرونا، شرکت‌های بزرگ به‌سرعت فروش آنلاین و دورکاری راه‌اندازی کردند. درحالیکه MSMEs اغلب سرمایه و مهارت دیجیتال کافی ندارند، پس بازارشان به شدت کوچک‌تر شد. همین مسئله باعث عقب‌افتادگی آن‌ها در رقابت ‌شد.
5. مشکلات نیروی کار: بسیاری از MSMEs وابسته به نیروی کار غیررسمی یا قراردادهای کوتاه‌مدت هستند و در بحران، مجبورند سریع کارگران را اخراج کنند چون نمی‌توانند حقوق بدهند. این مسئله از یکسو باعث بی‌ثباتی نیروی کار می‌شود و از سوی دیگر مانع رشد آینده شرکت.
6. نبود حمایت‌های دولتی کافی: از آنجا که شرکت‌های بزرگ ارتباطات قوی‌تر با دولت و بانک‌ها دارند، به طور معمول سیاست‌ها و بسته‌های حمایتی دولتی بیشتر به شرکت‌های بزرگ می‌رسد. MSMEs به دلیل ثبت‌نشدن رسمی و نبود مدارک مالیاتی یا حسابرسی، از بسیاری حمایت‌ها محروم می‌شوند.
7. آسیب‌پذیری روانی و مدیریتی: مدیران MSMEs معمولاً خودشان صاحب کسب‌وکار هستند و دانش مدیریت بحران یا تیم تخصصی ندارند. فشار روحی، بدهی، و خطر ورشکستگی شخصی می‌تواند آن‌ها را به تعطیلی سریع‌تر سوق دهد.

راهبردهای تاب‌آوری کسب و کارهای کوچک و متوسط در مقابل بحران‌ها

احتمال شروع دور دوم حملات نظامی، ایجاد تنش‌های سیاسی، تحریم‌های گسترده و ناآرامی‌های داخلی همچنان بر سر اقتصاد ایران سایه انداخته است. در این شرایط کسب و کاری کوچک و متوسط لازم است راهبردهایی برای افزایش تاب‌آوری در چنین بحران‌هایی داشته باشند. در ادامه بر اساس گزارش‌های بین‌المللی از جمله گزارش ODI (2022) درباره توسعه بخش خصوصی MSME در شرایط بحران و خشونت و گزارش بانک جهانی از کسب و کارهای کوچک و متوسط (2024) برخی از این راهبردها را برمی‌شمریم.

1. تنوع‌بخشی به زنجیره تأمین و بازارها: وابستگی به یک بازار یا یک منبع تأمین در شرایط بحران آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد. تنوع‌بخشی جغرافیایی و محصولی، احتمال اختلال کامل در فعالیت را کاهش می‌دهد.
2. دسترسی به حمایت‌های مالی انعطاف‌پذیر: ایجاد صندوق‌های اضطراری، خطوط اعتباری کوتاه‌مدت و دسترسی به بیمه ریسک، به کسب‌وکارها امکان می‌دهد شوک‌های مالی ناشی از بحران را مدیریت کنند.
3. استفاده از نوآوری و فناوری دیجیتال: دیجیتالی‌سازی فرایندها (از فروش آنلاین تا مدیریت داده‌ها) به بنگاه‌ها اجازه می‌دهد با وجود محدودیت‌های فیزیکی یا بحران‌های زیرساختی، ارتباط با مشتریان و عملیات را ادامه دهند.
4. شبکه‌سازی و همکاری جمعی: ایجاد خوشه‌های تجاری، اتحادیه‌ها و شبکه‌های حرفه‌ای به بنگاه‌های کوچک و متوسط امکان می‌دهد منابع را به اشتراک بگذارند، دسترسی به بازار را گسترش دهند و در برابر تهدیدهای بیرونی قدرت چانه‌زنی بیشتری داشته باشند.
5. تقویت مهارت‌های مدیریتی و ظرفیت‌سازی انسانی: آموزش مدیران و کارکنان در حوزه مدیریت ریسک، برنامه‌ریزی اضطراری و تاب‌آوری سازمانی نقش اساسی در بقا و تداوم کسب‌وکار دارد.
6. حساسیت به زمینه بحران (Conflict Sensitivity): در مناطق جنگی یا با خشونت بالا، طراحی استراتژی‌های تجاری باید بر پایه تحلیل سیاسی-اقتصادی محلی باشد تا از آسیب به انسجام اجتماعی جلوگیری شود و مشروعیت بنگاه حفظ گردد.
7. نقش دولت و نهادهای عمومی در تسهیل تاب‌آوری: سیاست‌های حمایتی مانند معافیت‌های مالیاتی موقت، تسهیل دسترسی به تسهیلات مالی، و ایجاد چارچوب‌های قانونی پایدار، زیرساختی حیاتی برای تاب‌آوری SMEs فراهم می‌کنند.

آرامش قبل از طوفان

جنگ 12 روزۀ اسرائیل علیه ایران مانند طوفانی بود که کشتی‌ها و قایق‌های شناور در اقتصاد ایران را در برگرفت. شرکت‌های بزرگ همچون کشتی‌های عظیم در این طوفان دوام آوردند اگرچه حرکتشان به طور کلی در دریای اقتصاد سخت است. اما شرکت‌های کوچک و متوسط مثل قایق‌ها و کلک‌های ساده و کوچک با آنکه سریع می‌توانند حرکت کنند اما در برابر موج‌های شدید خیلی زود واژگون می‌شوند.