چگونه تغییر شرایط کار می‌تواند ظرفیت‌های نیروی کار زنان را فعال کند
نرگس مهندس عمران بود. پنج سال اول ازدواج در یک شرکت مرتبط با تحصیلاتش کار کرد. وقتی اولین فرزندش را به دنیا آورد، بعد از مرخصی زایمانش، تصمیم گرفت کارش را رها و فرزندش را بزرگ کند. او الان صاحب دو فرزند است. ده سال از آخرین روزهای کاریش می‌گذرد و دیگر شانس برگشت به همان شغل را ندارد. در این ده سال مادر تمام وقت و خانه‌دار بوده و در زمینۀ والدگری آموزش‌های زیادی کسب کرده است. از سال تحصیلی جدید که فرزند دومش به مدرسه می‌رود؛ با این مسئله روبه رو است که با وجود تحصیلات، علایق و اهدافش در زندگی، این گشایش زمانی را چگونه می‌تواند پر کند؟ گشایشی که با وجود مسئولیت‌های خانه و مراقبت از فرزندان، زمان کمی را برای او فراهم کرده است. اتفاقی که برای بسیاری از مادران و زنانی که اشتغال رسمی را به خاطر مسئولیت‌های مراقبتی ترک کرده‌اند می‌افتد.
ایران جزو پایین‌ترین کشورها در نیروی اشتغال زنان
میانگین جهانی زنان در نیروی کار در سال دوهزار و بیست و دو، ۳۹.۴۹درصد بوده است. ایران ۱۷۴ امین کشور از ۱۸۰ کشور در نرخ مشارکت زنان است؛ پایین تر از پاکستان، هند و عربستان! بنابراین ایران در شمار کشورهایی است که شکاف فعالیت اقتصادی زنان و مردان در آن بالا است. (تیم Qualtrics)
بر اساس آخرین آمار مرکز آمار ایران در زمستان ۱۴۰۲ مشاركت اقتصادي جمعيت ۱۵ ساله و بيشتر و اشتغال جمعیت به صورت میانگین در مردان پنج برابر زنان است. (مشارکت اقتصادی در مردان ۶۸ و در زنان ۱۳.۸ و اشتغال جمعیت در زنان ۱۱.۶ و در مردان ۶۳.۱ است). در سال ۱۳۶۰ میزان مشارکت زنان نسبت به مردان کاهش چشمگیری یافت. در سال ۱۳۷۵ نرخ مشارکت به ۱۲.۱ درصد رسید و اگرچه تا سال ۱۳۸۱ این نرخ در حال افزایش بود اما با گذشت زمان برای مردان افزایش و برای زنان تقریباً ثابت مانده است.
آیا زن بیکار و زن شاغل وجود دارد؟
زن شاغل یک همانگویی است. زنی وجود ندارد که کار نکند؛ فقط شاید برای کارش مزد نمی‌گیرد. 75 درصد از کار بیمزد جهان را زنان انجام می‌دهند که بین سه تا شش ساعت در روز است (از کتاب زنان نامرئی). به همین دلیل است که بر اساس گزارش جاب‌ویژن حدود ۶۰ % از زنان در ایران برای انتخاب شغل به «ساعت کاری منعطف» توجه ویژه‌ای دارند. معیارهایی که برای انتخاب شغل از نظر زنان در مقایسه با مردان اهمیت بالاتری دارند عبارتند از:
- امکان دورکاری
- ساعت کاری منعطف
- موقعیت مکانی شرکت
به جز مادر شدن، زنان درگیر مسئولیت‌های مراقبتی دیگری مانند مراقبت از سالمندان، معلولین و بیماران نیز هستند، به همین دلیل آنها اشتغال پاره‌وقت یا با ساعت کاری منعطف را به رغم شکاف دستمزد در مقایسه با کار تمام‌وقت ترجیح می‌دهند و مجبورند کاری را انتخاب کنند که متناسب با موقعیت آنها نیست
اما موقعیت‌های شغلی پاره‌وقت یا با ساعت کاری منعطف برای زنان در میانسالی و بعد از فرزندآوری، چندان وجود ندارد. بر اساس گزارش جاب‌ویژن «عدم وجود ساعت کاری منعطف و عدم امکان دورکاری» از دلایل اصلی ترک کار حدود 50 % از کارکنان خانم بوده است. زنان به این دلیل که کودکانی دارند که مراقب ندارند یا کار خانه‌ای که روی زمین مانده است در نهایت مجبور به ترک شغل خود می‌شوند. بدین ترتیب بسیاری از زنان بعد از فرزندآوری یا قبول مسئولیت‌های مراقبتی، توانایی اشتغال مستمر را ندارند و از چرخۀ اقتصادی خارج می‌شوند.
حقوق مناسب، خواسته نادیدنی زنان
این روزها هزینۀ مهدکودک آنقدر بالا رفته است که تبدیل به یک کالای لوکس شده. مدارس غیردولتی نیز که ساعات طولانی‌تری نسبت به مدارس دولتی کودکان را نگهداری می‌کند و امکان اشتغال مادران را فراهم می‌کند، در چند سال اخیر آنقدر زیاد شده که اگر اشتغال زنان را معادل با نگهداری از فرزند در نظر بگیرند صرفۀ اقتصادی ندارد؛ خصوصا در مورد مشاغل با درآمد کارمندی و کارگری.
بنابراین برخلاف نگاه رایج که میزان حقوق را برای زنان کم‌اهمیت می‌داند، گرفتن حقوق متناسب با هزینه‌های زندگی با فرزند یا مسئولیت‌های مراقبتی برای زنان زیاد است. بر اساس گزارش جاب ویژن، مسئله تفاوت انتظار دستمزد از سوی زنان و کارفرما حدود سی درصد است. در این گزارش ۹۲ ٪ از کارجویان خانم اعلام کرده اند حقوق مناسب اهمیت بالایی در انتخاب شغل دارد اما تنها ۶۱ ٪ کارفرمایان، حقوق مناسب را به عنوان معیار انتخاب شغل کارجویان خانم انتخاب کرده‌اند.
زنان تحصیلکردۀ بیکار
بر اساس گزارش‌های معتبر بین‌المللی، ایران جزو ۱۱۲ امین کشور از ۱۴۶ کشور جهان در پیشرفت تحصیلی زنان است، (منبع)
با این وجود از نیروی کار زن متخصص و تحصیلکرده استفاده نمی‌شود. سهم زنان فارغ‌التحصیل بیکار دو برابر سهم مردان فارغ‌التحصیل بیکار است. اگرچه نرخ مشارکت اقتصادی زنان تحصیلکرده نسبت به زنان با تحصیلات پایین به مراتب بیشتر است اما به نظر می‌رسد عمده‌ترین گروه آسیب‌پذیر در نیروی کار ایران زنان با تحصیلات بالاتر باشند. بر اساس مطالعات صورت گرفته، اغلب فارغ‌التحصیلان زن به علت ناکافی بودن فرصت‌ها و شرایط شغلی (تقاضا) زودتر از مردان وارد جمعیت غیرفعال شوند. به همین دلیل است که ۶۰ درصد زنان تحصیلکرده ایرانی بیکارند.
چگونه می‌توان زنان متخصص را به محیط کار برگرداند؟
نرگس مطمئن است از مهرماه که فرزند دومش به مدرسه برود و ساعات خالی‌اش بیشتر شود، نمی‌خواهد شغل ثابت داشته باشد. او به من گفت:« وقتی به این فکر می‌کنم که اگر بچه مریض شود چه دردسرهایی باید بکشم، بی‌خیال شغل ثابت می‌شوم». اما اگر شرایط دورکاری یا ساعت کاری منعطف برای شغل تخصصی او وجود داشت، او مشتاق بود که شاغل شود. بر اساس یک آمار، اکثریت خانه داران آمریکایی در یک نظرسنجی اعلام کردند اگر می‌توانستند از خانه کار کنند ۷۶ درصد یا اگر کارشان ساعات انعطاف پذیری داشت ۷۴ درصد سر کار برمی‌گشتند (زنان نامرئی).
اگر شرایط کاری تغییر کند و امکان دورکاری و ساعات منعطف برای زنان در مشاغل تخصصی وجود داشته باشد، زنانی مانند نرگس که تحصیلکرده هستند، می‌توانند در کنار مسئولیت‌های مراقبتی خود، جای خالی نیروهای متخصص را برای کسب و کارهایی پر کنند که با کمبود نیرو مواجهند.
